Artykuły o Radziszowie

Jeszcze raz wracamy do sprawy Brunaczowa - części Radziszowa. Niestety niewiele mamy na ten temat dokumentów pisanych. Podstawowy dokument wystawiony w latach 1253 - 8 przez Bolesława Wstydliwego nie wszystko rozstrzyga jednoznacznie. Wielu historyków uważa wprawdzie, że Brunaczów, Kurozwęki to nazwa miejscowości, ale czy tak jest rzeczywiście?

Warto zwrócić uwagą na monografię J. Kutrzeby "Myślenice" - Kraków 1900, w której, postawiono tezę J. Konopki zawartą w monografii "Wieś Mogilany", że Kurozwęki to poprostu dzisiejsza wieś Kulerzów. Nie jest to sprzeczne z informacjami zawartymi w cytowanym dokumencie Bolesława Wstydliwego dotyczącego rozgraniczeń między wsiami Radziszów i Kurozwęki, gdyż zarówno Kulerzów jak i Brunaczów leżały na styku majętności Benedyktynów tynieckich i Cystersów szczyrzyckich. Nie wydaje się jednak prawdopodobne, by ludzie przeznaczeni "do obrony i strzeżenia brony myślenickiej" mieli rzeczywiście bronić warowni myślenickiej, ze względu na znaczną od niej odległość. Warto zwrócić uwagę na interesującą informację zawartą w wydawnictwie PAN: T. Galanowski "Mogilany" - 1976 r.. Mówi ona: "w Mogilanach stała straż królewska - należąca do straży zameczku z XII/XIII wieku, nazywanego "broną (brama) myślenicką" - która miała prawo polowania, połowu ryb i brania miodu z leśnych barci w wielkiej puszczy rozciągającej się na południe od Mogilan, a ludzie we wsi zobowiązani byli do naprawy zamku królewskiego w Krakowie". Warunkom tym niewątpliwie bardziej odpowiadał Kulerzów - Kurozwęki, własność królewska, nie należący do opactwa tynieckiego lub szczyrzyckiego, chodź leżącego na ich styku, aniżeli niewielki Brunaczów wciśnięty między Radziszów a obszar leśny. Nie przekonuje również przypuszczenie, że Brunaczów był osadą służebną względem "brony myślenickiej", zamieszkałą przez "bronaczów". Nie przemawia za tym charakter nazwy, będącej raczej nazwą dzierżawczą od imienia Brunacz, (W. Lubaś; "Nazwy miejscowości w płd. części woj. krakowskiego"), podobnie jak Radziszów od imienia Radziesz czy Kraków od imienia Krak, a nie nazwą osady służebnej jak Piekary, Korabniki, Dębniki czy Łagiewniki.

A teraz kilka informacji o losach Brunaczowa, które można wysnuć ze skąpych w tym zakresie dokumentów. Nie mamy żadnych źródeł mówiących choćby w przybliżeniu o dacie założenia Brunaczowa. Powstał on zapewne znacznie później od sąsiedniego Radziszowa, na co wskazuje jego mniej korzystne usytuowanie, nie pozwalające na jego rozwój, jak też imię założyciela - Brunacz (od niemieckiego imienia Bruno, Bruna, Brunn), a więc imienia niesłowiańskiego. Świadczy to o założeniu osady przez obcego przybysza, już po wprowadzenia chrześcijaństwa. Należy wspomnieć, że niektórzy historycy datę założenia Radziszowa, stanowiącego już od XII w. uposażenie klasztoru tynieckiego, przesuwają do siódmego wieku.

Najstarszy dokument dotyczący Brunaczowa pochodzi z r. 1234, kiedy to Teodor z Ruszcy-Gryfita, na uposażenie klasztoru w Ludźmierzu (przeniesionego później do Szczyrzyca) przeznacza między innymi Mogilany, Głogoczów, Włosań, Krzyszkowice i Brunaczów (zapisany w mocno zmienionej formie Bynpachów), W bliżej nieokreślonym czasie i okolicznościach wieś przechodzi we władanie opactwa tynieckiego. Następna znana data dotycząca Brunaczowa to rok 1402. Jest to dokument z dnia 6. 05. 1402 r. w którym Mikołaj, dziekan kolegiaty św. Floriana w Krakowie, wydaje wyrok polubowny w sporze między opatem tynieckim Mścisławem a Świętopełkiem, sołtysem wsi: "Większy Radziszów, Mniejszy Radziszów i Brunaczów (Radessow maiori et minori et Bonnaczow)". Dowodzi on, że wieś Brunaczów jeszcze w tym okresie istniała. Opuszczona została około roku 1440, zaś jej tereny zajęli kmiecie z Radziszowa.

Analizując informacje zawarte w "Liber Beneficiorum" Jana Długosza, możemy przynajmniej w przybliżeniu określić wielkość wsi Radziszów i Brunaczów w latach 1470 - 1480. Radziszów z 20 łanów kmiecych i 2 łanów sołtysich składał dziesięciny w wysokości 576 groszy, zaś dziesięciny z pól Brunaczowa wynosiły 120 groszy. Należałoby stąd wnioskować, że obszar pól uprawnych Radziszowa był pięciokrotnie większy od obszaru Brunaczowa.
Co mogło być przyczyną opuszczenia wsi, gdzie przenieśli się jej mieszkańcy?

Można przypuszczać, że do opuszczenia wsi skłoniły mieszkańców stosunkowo trudne warunki naturalne w porównaniu z warunkami niezbyt odległej i prężnie rozwijającej się Woli Radziszowskiej. Tutaj prawdopodobnie przeprowadziła się ludność Brunaczowa. Wskazywałaby na to używana w latach 1470-1480 przez Długosza obok nazwy Wola Radziszowska również nazwy Wola Brunaczowska i Wola Brunawska. Warto zwrócić uwagę na fakt, że 150 lat wcześniej (1325-7) znana była dla tej miejscowości wyłącznie nazwa "Nowy Radziszów" lub poprostu "Wola". Przeniesienie ludności odbyć się mogło za zgodą opata tynieckiego, gdyż zarówno Brunaczów jak i Wola Radziszowska należały do jego uposażenia, zaś opuszczone pola Brunaczowa, zajęte następnie przez kmieci z Radziszowa, nie przestały dawać dochodów. Zanotowana przez Długosza nazwa Woli Brunaczowskiej jest tym bardziej zastanawiająca, że niewielka gromada mieszkańców Brunaczowa, przeniesiona do Woli Radziszowskiej mogła stanowić zaledwie około 10% jej ludności. Wówczas była ona dwukrotnie wyższa od ludności Radziszowa. Nie jest zresztą wykluczone, że niewielka część mieszkańców Brunaczowa mogła się przenieść do posiadłości klasztoru szczyrzyckiego, gdyż jak stwierdza J. Zinkow w "Wokół Tyńca i Skawiny" w Mogilanach i Głogoczowie istnieją dotychczas osiedla o nazwie Brunaczów.

A może był jednak inny bieg wydarzeń? Może opactwo tynieckie samo doszło do wniosku, że Brunaczów nie ma szans rozwoju na dotychczasowym miejscu i lokalizowało go ponownie na obrzeżach Woli Radziszowskiej jako oddzielną, wchłoniętą później przez Wolę Radziszowska osadę - "Wolę" nadając jej przywileje wynikające z nowej lokalizacji (zwolnienie od opłat przez pewien okres - zwykle 20 lat). Stąd może pochodzić również, stosowane przez Długosza nazewnictwo odnoszące się do Woli Radziszowskiej (Wola Brunaczowska, Wola Brunawska, Wola Radziszowska). Nie jest wprawdzie znany dokument lokalizacyjny Woli Brunaczowskiej, lecz przecież nie zachowały się również dokumenty lokalizacyjne ani dla niewątpliwie nowo zakładanej Woli Radziszowskiej ani też przenoszonej na prawo magdeburskie tak starej osady jak np. Radziszów.

Mamy więc sporą, garść hipotez, dotyczących może nie tyle początku, co końca Brunaczowa. Które z nich są słuszne? Nie dowiemy się chyba nigdy. Ale może właśnie ta tajemnica stanowi również swoistą wartość i umożliwi wysnuwanie refleksji dotyczących przeszłości.

Tadeusz Dybeł, "Głos Radziszowa" nr 4, VI 1998, s. 2-3.